Bladmuziek lezen

Ik bespeel vier instrumenten: viool, altviool, blokfluit en piano. Voor al deze instrumenten is de muzikale notatie die ik lees ongeveer hetzelfde: een notenbalk bestaande uit vijf horizontale lijnen met daarop rondjes gepositioneerd wiens visuele hoogte analoog is aan de toonhoogte, relatief ten opzichte van een oriëntatiepunt, de sleutel (e.g. G- of vioolsleutel). Elke toonhoogte heeft een naam, te weten A-G, na een G komt een A, enz. Het grappige is dat de manier waarop ik de noten lees en, sterker nog, de manier waarop de noten zich voordoen, verschilt al naar gelang welk instrument ik in mijn handen heb.

Als ik viool speel, dan kan ik onmiddellijk zeggen welke noot ik voor me heb. Maar als ik aan het blokfluiten ben dan duurt het een fractie van een moment om de stap te zetten van: “die noot daar die meteen van mij de daarbij horende greep verlangt (en eigenlijk precies met die greep samenvalt)” naar “dat moet een C zijn”. En als ik altviool speel, waarbij ik de noten vanuit een andere mij minder vertrouwde sleutel moet lezen dan wordt het helemaal omslachtig: “die noot voelt als de derde vinger op de één na hoogste snaar, die snaar is de D, en ik weet van vioolspelen dat een derde vinger op de D een G is”. Het is relevant om op te merken dat ik in al deze voorbeelden prima noten kan lezen, voorzover noten lezen betekent dat ik het schrift kan omzetten naar muziek. Alleen op de altviool kan ik nog weleens vastlopen. Ik denk dat het verschil ligt in de manier waarop ik met elk instrument het notenschrift heb geïnternaliseerd.

Ik begon op de blokfluit. Ik was toen nog niet theoretisch ingesteld (ik was 5…), en bovendien is er maar één greep voor elke noot mogelijk. Dat kan misschien verklaren waarom de noten zo direct samenvallen met het neigen naar de greep. Misschien ook relevant is de observatie dat ik na mijn 15^e (boos) ben gestopt met spelen en vervolgens mijn hele ‘theoretische fase’ (zie onder) heb overgeslagen alvorens weer vriendschap te sluiten met het instrument.

Op de viool moet je soms van positie wisselen, waardoor het natuurlijker is om noten los te zien van de greep. Het is wel relevant om hier te noemen dat eenzelfde noot vanuit een andere positie op de snaar gelezen er verschillend ‘uitziet’: ik kijk anders naar een C in de derde positie op de D-snaar dan diezelfde C gespeeld in de eerste positie op de A-snaar. Maar nog belangrijker is dat ik toen ik serieus viool ben gaan spelen een dosis theoretische vorming achter de rug had, en me bovendien een theoretische houding aanmat: ik benaderde alles vanuit de objectieve ‘gegevens’, en daar hoort bij dat ik in elke noot op de balk in eerste instantie een notennaam zocht, en daarna pas ging overging op hoe ik die noot kon realiseren.

De altviool was een mooi experiment, want ik kreeg op mijn na op viool auditie te hebben gedaan voor het Nederlands Studenten Orkest de vraag of ik altviool wilde spelen. Ik zei ja, kreeg een tank van een altviool te leen en een maand om te oefenen, die ik amper heb benut, en vervolgens zat ik voor een lessenaar vol onleesbare noten, die ik alleen kon benoemen door de vertaalsleutel: “een secunde omhoog en dan een octaaf naar beneden” toe te passen, wat vergelijkbaar is met kloklezen in spiegelbeeld. Er was hier helemaal geen tijd voor; de orkestrepetitie denderde voort en ik moest maar meedoen, en als analfabeet de vlekjes op de balk, waarvan ik de relatieve afstand natuurlijk wel begreep, toch omzetten in altviool-geluid. Na een halve dag achter de feiten aan strompelen begonnen er bepaalde noten ‘op te lichten’: dat waren de losse snaren. Losse snaren zijn veel sneller te lezen en makkelijker te spelen doordat de linkerhand, die normaal de toonhoogte bepaalt, niks hoeft te doen. Toen die eenmaal een lichamelijke betekenis hadden verkregen begonnen de noten daar direct omheen een zin te krijgen als tweede vinger in de eerste positie op de A-snaar, bijvoorbeeld. En na een paar dagen repeteren kon ik nagenoeg functioneel noten lezen, zij het dat de notennamen me duister waren!